Chương 01: Bản Ngã Nguồn Gốc Khổ Đau

Đó là bản ngã một cấu trúc tâm lý được xây dựng từ những gì bạn nghĩ về mình, những gì người khác nghĩ về bạn, và những trải nghiệm bạn đã đi qua. Bản ngã tự xưng là “tôi”, ra lệnh cho tâm trí bạn mỗi ngày: “Hãy giữ lấy điều này, hãy tránh điều kia, hãy trở thành người như thế này, đừng là người như thế kia.” Nó thúc đẩy bạn tìm kiếm niềm vui, thành công, sự công nhận, và trốn chạy đau khổ, thất bại, hay sự từ chối. Nhưng khi mọi thứ không như ý, bản ngã than khóc, giận dữ, lo sợ, thất vọng và khổ đau xuất hiện.

Có một sự thật mà không ai dám đối diện đó chính là bản ngã không thực sự là bạn. Nó là sản phẩm của sự đồng hóa với thân thể, cảm xúc, suy nghĩ, ký ức, vai trò, và các khái niệm xã hội. Trong chương này, chúng ta sẽ khám phá bản ngã là gì, tại sao nó là nguồn gốc của mọi khổ đau, và làm thế nào để nhận biết nó, từ đó mở ra con đường đến tự do nội tâm.

Bản ngã là sự tập hợp của tất cả những gì bạn nghĩ mình là: tôi là một nhân viên giỏi, tôi là người thất bại, tôi là người yêu thương, tôi là người bị tổn thương. Nó được xây dựng từ thân thể, cảm xúc, suy nghĩ, ký ức, và các vai trò xã hội. Nhưng khi quan sát sâu, bạn sẽ thấy bản ngã không có thực chất. Nó giống như một nhân vật hư cấu trong một cuốn tiểu thuyết mà tâm trí bạn viết nên, dựa trên những ký ức, trải nghiệm và niềm tin tích lũy qua thời gian.

Cấu tạo của bản ngã gồm 5 phần cơ bản:
1.  Thân thể: Đồng hóa với cơ thể vật lý.
2.  Suy nghĩ: Đồng hóa với vô số dòng ý niệm liên miên.
3.  Cảm xúc: Đồng hóa với cảm giác vui, buồn, giận, dữ, sợ hãi, ngạc nhiên, tin tưởng, kỳ vọng và ghê tởm
4.  Ký ức: Đồng hóa với những câu chuyện của quá khứ đã trải nghiệm.
5.  Vai trò: Đồng hóa với danh hiệu của xã hội.

Từ góc độ khoa học, bản ngã là một cơ chế sinh tồn của não bộ. Các nhà thần kinh học cho rằng não tạo ra một “cái tôi” để giúp con người định hướng trong thế giới, đưa ra quyết định và duy trì sự gắn kết xã hội. Vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex) đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng ý thức về bản thân, kết nối các ký ức, cảm xúc, và suy nghĩ thành một câu chuyện mạch lạc về “tôi”. Nhưng câu chuyện này không cố định nó thay đổi theo thời gian, môi trường, và trải nghiệm. Nếu bản ngã là bạn, thì khi câu chuyện thay đổi, bạn cũng phải thay đổi. Nhưng bạn vẫn cảm thấy mình vẫn là mình dù đã trải qua mọi biến đổi. Vậy, cái gì là bất biến? Đó chính là Sự Nhận Biết, là “Cái biết” thuần khiết đang chứng kiến mọi hoạt động của “Cái Tôi” từ quá khứ cho đến hiện tại.

Trong triết lý thiền, đặc biệt là Advaita Vedanta và Phật giáo, bản ngã được gọi là “Anatta” một ảo tưởng không có thực. Nó là nguồn gốc của mọi khổ đau vì nó khiến bạn đồng hóa với những gì tạm thời, dẫn đến Tham - Sân - Si - Mạn - Nghi, là những phiền não căn bản trong Phật giáo, thường được gọi là ngũ độc (năm thứ độc hại làm ô nhiễm tâm thức). Gây tối tăm tâm trí trong Phật học gọi là Vô Minh, nghĩa là không sáng suốt tin vào bản ngã gốc rễ của khổ đau, trói buộc con người trong luân hồi sinh tử và đau khổ. Khi bạn tin mình là bản ngã, mọi mất mát, thất bại, hay sự từ chối trở thành nỗi đau. Nhưng nếu bạn nhận ra bản ngã chỉ là công cụ, cái được nhận biết bạn sẽ thấy khổ đau vẫn diễn ra nhưng không bao giờ chạm đến bản chất thật của bạn. Đó chính là cái biết thuần khiết, là cái nền bất biến của mọi biến động.

Để thoát khỏi vòng xoáy luân hồi sinh tử của bản ngã, không phải bằng cách chống lại hay phủ nhận nó, vì điều đó chỉ tạo ra một bản ngã mới vi tế hơn, nó sẽ biện minh: tôi biết hết rồi, tôi hiểu mọi kinh sách, tôi là người không còn bản ngã, tôi là người tu tập thiện lành, tôi là người đã giải thoát, tôi là minh sư đã giác ngộ. Cách duy nhất để thoát khỏi bản ngã đó chính là sống tỉnh thức, sống trong sự nhận biết thuần khiết mọi lúc mọi nơi. Khi bạn quan sát bản ngã mà không đồng hóa với bất cứ vai trò nào, nó sẽ tự mất đi sức mạnh, như bóng đêm tan biến dưới ánh sáng của sự nhận biết.

Để tháo gỡ sự đồng hoá với bản ngã nguyên nhân gây ra khổ đau, hãy thử một bài tập đơn giản sau. Bài tập này giúp giải thoát khỏi sự trói buộc của bản ngã.

Bước 1 Dừng lại mọi hoạt động:
Ngồi yên nhắm mắt, hít thở sâu vài lần để thư giãn, đưa sự nhận biết từ đỉnh đầu xuống khắp cơ thể.
- Lưu ý: Nếu bạn đã thực hành lâu thì không cần nhắm mắt, có thể nhìn một đối tượng như chiếc lá, bông hoa hoặc là không gian xung quanh.

Bước 2 Nhận diện bản ngã:
Ghi nhận những suy nghĩ, cảm xúc hay cảm giác vật lý đang xuất hiện.
- Ví dụ:
Đây là suy nghĩ "đau khổ" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "lo lắng" đang xuất hiện.
Đây là cảm xúc "chờ đợi" đang xuất hiện.
Đây là cảm xúc "buồn vui" đang xuất hiện.
Đây là cảm giác "mệt mỏi" đang xuất hiện.
- Lưu ý: không được gọi là: tôi đau khổ, tôi lo lắng, tôi suy nghĩ. Hãy thay thành: đau khổ của tôi, lo lắng của tôi, suy nghĩ này là của tôi hoặc cảm xúc này của tôi đang xuất hiện.

- Bước 3 Quan sát không phán xét:
Không cuốn theo, không phân tích, không đánh giá đúng - sai, tốt - xấu, chỉ chứng kiến sự đến - đi của suy nghĩ, cảm xúc.
- Lưu ý: Chỉ quan sát suy nghĩ, cảm xúc nhìn chúng như một đám mây đang trôi qua, không can thiệp.

- Bước 4 Tự vấn, ai đang thấy?:
Hãy hỏi ai đang nhận biết suy nghĩ này? ai đang nhận biết cảm xúc này? tập trung ở thực tại lặng im cảm nhận không gian tĩnh lặng đằng sau.
- Lưu ý: Bạn sẽ thấy suy nghĩ và cảm xúc là cái được nhận biết, bạn là cái đang nhận biết.

- Bước 5 Tháo gỡ đồng hóa:
Nhắc nhở bản ngã này là sản phẩm của tâm trí, chưa thực sự là mình, hãy buông xả như làn khói bay qua rồi tan.
- Hãy nhớ: Cái gì mình nhận biết được, thì không phải là mình. Nếu rõ biết chưa phải là mình thì đừng để tâm nữa.

- Bước 6 Lặp lại bước 1:
Bạn có thể thực hành liên tục, đến khi bạn nhận ra mình là "Cái đang biết". Bản ngã là "Cái được biết"
- Lưu ý: Lặp lại đến khi nào bạn đưa sự nhận biết bản ngã vào cuộc sống như hơi thở mà không cần cố gắng.

Ban đầu, bài tập này có thể khó khăn vì thói quen đồng hóa với bản ngã rất mạnh, nhưng mỗi lần thực hành, bạn củng cố vai trò người chứng kiến, là người đang nhận biết tất cả.

Điều kỳ diệu của bài tập này là: khi bạn nhận biết được bản ngã, thì nó không còn kiểm soát bạn vì bạn không cũng cố niềm tin cho nó nữa. Suy nghĩ hay cảm xúc có thể vẫn đến tự nhiên khi đủ duyên, nhưng chúng không còn là “bạn”. Chúng chỉ là những hiện tượng tự nhiên thoáng qua trong không gian rộng lớn của “Cái Đang Biết”.

Khi nhận ra bản ngã là nguồn gốc của mọi khổ đau, bạn bắt đầu sống tỉnh thức. Bạn vẫn tham gia vào đời sống, làm việc, yêu thương, sáng tạo, nhưng không còn bị trói buộc bởi câu chuyện của “Cái tôi”. Một mất mát xẩy ra chứ không còn là “tôi mất mát”, chỉ là mất mát của tôi. Một thành công không còn là “tôi thành công”, mà là thành công của tôi. Bạn trở thành người chứng kiến khách quan, không phải nhân vật trong bộ phim cuộc đời của tâm trí.

Ngay cả trên con đường tu tập, bản ngã có thể len lỏi dưới dạng một cái tôi tinh vi: Tôi là Thầy, Tôi là Sư, Tôi là người tỉnh thức, Tôi là người giác ngộ. Đây là cái bẫy cuối cùng. Thực hành nhận biết giúp bạn thấy rằng ngay cả những trạng thái tâm linh cao siêu như an lạc hay tĩnh lặng cũng là cái “được nhận biết”, dù bạn có thấy được vô số cõi trời, thấy được Thần Phật, có thấy được kiếp trước kiếp sau, có thấy được tương lai của nhân loại, thì chúng cũng đều không phải là bạn. Bạn là cái nhận biết bất biến thấy ra những điều đó, không đồng hoá vào bất kỳ trạng thái hay hiện hữu nào. Bởi bất cứ hiện hữu nào tồn tại đều sẽ có quy luật chi phối, sự thật về bạn là bất diệt không thể bị chi phối. Trong Phật giáo, con đường giải thoát là thoát khỏi vô minh, thấy rằng bản ngã chỉ là ảo tưởng. Khi bạn nhận biết bản ngã mà không đồng hóa, bạn chạm đến sự tự do đích thực. Khổ đau không còn là vấn đề, vì bạn rõ thấy chúng chỉ là phản ứng của một nhân vật hư cấu đang hiện hữu trong tâm trí, chưa thực sự là bản chất của bạn.

Cách nhận biết bản ngã trong cuộc sống qua những khoảnh khắc thường nhật:
 • Khi bạn cảm thấy tự hào vì một thành công, ghi nhận: “Đây là phản ứng của bản ngã.” Tự hỏi: “Ai đang nhận biết sự tự hào này?” Bạn là cái đang biết.
 • Khi bạn giận dữ vì một lời chê, dừng lại, cảm nhận cơn giận trong cơ thể, và hỏi: “Ai đang nhận biết cơn giận này?” Bạn là cái đang biết.
 • Trong thiền định, nếu bạn cảm thấy an lạc hay bất cứ hiện hữu nào ghi nhận: “Đây là trạng thái an lạc, là hiện hữu” Hỏi: “Ai đang nhận biết trạng thái này?” Bạn là cái đang biết.

Mỗi lần thực hành, bạn củng cố vai trò của mình là người chứng kiến, không phải là người bị chứng kiến trong câu chuyện của bản ngã, khi bạn ngừng tin vào bản ngã bạn sẽ không tiếp năng lượng cho nó thì nó sẽ tan biến tự nhiên mà không cần nỗ lực hay cố gắng đó là một sự tháo bỏ. Bản ngã chỉ là một câu chuyện hư cấu do tâm trí tạo ra. Khi nhận biết bản ngã mà không đồng hóa, bạn thấy rằng tham, sân, si, mạn, nghi chỉ là những hiện tượng tạm thời, không chạm được đến bản chất thật của bạn. Bạn không phải là nhân vật trong bộ phim của tâm trí, mà là người xem phim bất biến. Bạn là cái nền của Sự Nhận Biết thuần khiết, và một ngày đẹp trời nào đó bạn sẽ cười vì nhận ra Tất Cả Chỉ Là Nhận Biết.