Chương 02: Cái Tôi Chỉ Là Ảo Tưởng

Nhưng nếu dừng lại và quan sát sâu, bạn sẽ nhận ra rằng cái tôi này chưa từng thực sự tồn tại bất biến. Nó chỉ là những câu chuyện tạm thời do dòng suy nghĩ bị gán nhãn là “tôi”, một ảo tưởng được xây dựng từ sự đồng hóa với thân thể, cảm xúc, ký ức, kinh nghiệm, niềm tin và quan điểm về bản thân.

Hành trình khám phá bản chất thật sự của chính mình là một con đường đầy những khoảnh khắc nghi hoặc, những vai diễn được đóng một cách vi tế khéo léo, và cuối cùng là sự giải thoát khi nhận ra rằng bản ngã, chỉ là một lớp vỏ cần được vượt qua để giải thoát khỏi khổ đau. Theo triết lý phương Đông, đặc biệt là Phật giáo, bản ngã được xem là nguồn gốc của mọi khổ đau do sự chấp thủ vào cái tôi, và việc vượt qua nó dẫn đến giác ngộ “trạng thái nhận biết thuần khiết” nơi không còn “tôi” để bám víu.

Trong chương này, chúng ta sẽ đi sâu vào bản ngã hay còn gọi là cái tôi như một ảo tưởng, hành trình phá vỡ nó qua nhận biết, và cách sống trong sự tự do của cái biết bất biến.

Bản ngã hay cái tôi không phải là một thực thể vĩnh cửu, mà là một cấu trúc tạm thời được tâm trí dựng lên từ sự đồng hóa với các hiện tượng vô thường. Tôi từng sống như thể mình là những suy nghĩ, cảm xúc, ký ức và vai trò ấy, tin rằng sự trưởng thành là gồng mình để được công nhận, chứng minh giá trị qua nỗ lực không ngừng.

Từ khi sinh ra, tôi đã bước lên sân khấu của cuộc đời, đóng những vai diễn khác nhau. Là một em bé học cách mỉm cười, để nhận được yêu thương. Là một học sinh đạt điểm cao để được khen ngợi. Khi trưởng thành đảm nhận những vai trò mới: người đồng nghiệp tận tụy, người thành công trong công việc. Mỗi vai diễn đi kèm với một bộ quy tắc vô hình những điều tôi phải làm để duy trì hình ảnh của mình trong mắt người khác và chính mình. Tôi tưởng rằng đó là cách để tồn tại, để có ý nghĩa, để được yêu thương. Tôi tin rằng mỗi vai diễn là một phần của tôi, rằng tôi cần phải hoàn hảo trong từng vai để chứng minh giá trị của mình. Tôi gọi đó là trưởng thành, là bản lĩnh. Nhưng sâu thẳm, tôi nhận ra rằng những vai diễn này không phải là tôi. Chúng chỉ là những lớp mặt nạ mà tôi đeo, được xây dựng khéo léo để che giấu một sự thật mà tôi chưa dám đối diện đó chính là tôi gồng mình để không bị đánh giá, gồng mình để chứng minh mình đúng, gồng mình để được yêu thương và công nhận, gồng mình để đạt được giá trị.

Tôi sống trong một lớp mặt nạ được xây dựng rất khéo léo. Bên ngoài, tôi luôn ổn, luôn tích cực, luôn kiểm soát, luôn giỏi giang. Tôi mỉm cười dù trong lòng bất an, tôi cố gắng dù cơ thể kiệt sức, tôi theo đuổi những lý tưởng đẹp đẽ dù tâm trí đầy nghi ngờ. Nhưng phía sau lớp mặt nạ ấy là một nỗi sợ âm ỉ, như một ngọn lửa nhỏ cháy mãi không tắt: Sợ không là ai cả, sợ không được công nhận, sợ cảm giác trống rỗng, sợ cuộc sống vô nghĩa, sợ không được yêu thương. Cho đến một ngày, tôi kiệt sức. Cái tôi mà tôi đã xây dựng cẩn thận qua những nụ cười, những nỗ lực, những thành công bắt đầu rạn nứt. Tôi không còn sức để diễn nữa. Lớp mặt nạ rơi xuống, và tôi đối diện với sự thật trần trụi: tất cả những gì tôi từng tin là tôi những vai diễn, những suy nghĩ, những cảm xúc những vai trò đó đều không bền vững, chúng đến rồi đi, thay đổi liên tục, không bao giờ thực sự ổn định.

Trong khoảnh khắc ấy, tôi bắt đầu đặt câu hỏi: Cái tôi đang tồn tại này, thật ra là gì? Tôi từng tin rằng tôi là cơ thể này, là tâm trí này, là những ký ức, cảm xúc, và suy nghĩ của mình. Nhưng khi nhìn kỹ, tôi thấy rằng không có gì trong số đó là cố định. Cơ thể tôi thay đổi từng ngày, từ một đứa trẻ đến một người trưởng thành, và rồi sẽ già đi. Suy nghĩ của tôi thay đổi từng giây một khoảnh khắc tôi thấy mình giỏi, khoảnh khắc sau tôi thấy mình thất bại. Cảm xúc cũng vậy, từ niềm vui đến nỗi buồn, từ tự tin đến bất an. Nếu tất cả những thứ này đều tạm thời, thì làm sao chúng có thể là tôi thật sự?

Hành trình phá vỡ ảo tưởng bản ngã đầy những khoảnh khắc nghi hoặc, khi tâm trí kháng cự: “Nếu không có ‘tôi’, thì tôi là ai?” Những vai diễn vi tế như “tôi là người mạnh mẽ” hay “tôi là nạn nhân” được đóng khéo léo để duy trì ảo tưởng. Nhưng qua nhận biết, tôi thấy rõ: bản ngã chỉ là những câu chuyện tạm thời, được gán nhãn là “tôi” bởi dòng suy nghĩ. Trong sự tĩnh lặng của khoảnh khắc đó, tôi nhận ra một điều sâu sắc: có cái gì đó luôn hiện diện, bất biến, xuyên suốt mọi trải nghiệm của tôi. Đó là sự nhận biết. Dù tôi đang nghĩ gì, cảm thấy gì, hay đóng vai gì, luôn có một “cái biết thuần khiết” đang chứng kiến tất cả. Khi tôi nghĩ Tôi thất bại, có cái gì đó biết rằng suy nghĩ ấy đang xảy ra. Khi tôi cảm thấy đau khổ, có cái gì đó nhận biết nỗi đau ấy. Khi tôi hạnh phúc, có cái gì đó thấy niềm vui đó. Ngay cả khi tôi mơ, có cái gì đó biết tôi đang mơ. Cái biết này không phải là suy nghĩ, vì suy nghĩ đến rồi đi. Nó không phải là cảm xúc, vì cảm xúc thay đổi liên tục. Nó không phải là cơ thể, vì cơ thể già đi và biến đổi. Nó là “cái đang chứng kiến” tất cả những điều đó một sự hiện diện tĩnh lặng, không lệ thuộc vào bất kỳ điều kiện nào. Nó là nền tảng của mọi trải nghiệm, từ khi tôi sinh ra, và có lẽ, trước cả khi tôi sinh ra.

Hãy thử một thí nghiệm nhỏ: nhắm mắt lại và để ý đến những gì đang xảy ra trong tâm trí bạn. Có thể một suy nghĩ lướt qua: Tôi cần làm việc này, hoặc Tôi đang lo lắng về điều kia. Có thể một cảm giác xuất hiện trong cơ thể, như sự căng thẳng hay thư giãn. Bây giờ, hãy tự hỏi: Ai đang biết những suy nghĩ này? Ai đang nhận biết cảm giác này? Bạn sẽ thấy rằng có một sự hiện diện tĩnh lặng, một cái biết thuần khiết, đang chứng kiến tất cả. Cái biết này không có tên, không có hình dáng, không có quá khứ hay tương lai. Nó chỉ đơn giản là có, luôn hiện diện, bất biến. Và tôi nhận ra một chân lý đơn giản rằng “cái gì còn được nhận biết thì chưa thực sự là tôi”, chỉ là những trạng thái đến đi.

Ví dụ: Bạn lo lắng về một cuộc phỏng vấn, nghĩ “Nếu thất bại, tôi vô dụng.” Ghi nhận: “Có suy nghĩ tự ti.” Quan sát cảm giác sợ hãi trong lòng. Hỏi: “Ai đang nhận biết sợ hãi này?” cái gì nhận biết thì chưa thực sự là bạn. Bạn nhận ra cái biết vẫn bình an, không bị ảnh hưởng. Bạn vẫn chuẩn bị phỏng vấn, nhưng từ sự tự do.

Hãy dừng lại một khoảnh khắc và nhìn vào chính mình. Ngay bây giờ, có thể bạn đang nghĩ về điều gì đó một kế hoạch, một ký ức, hay một lo lắng. Có thể bạn đang cảm thấy vui, buồn, hoặc bình thường. Nhưng nếu bạn nhìn sâu hơn, bạn sẽ nhận ra rằng có cái gì đó đang nhận biết những suy nghĩ và cảm xúc ấy. Cái biết này không phải là nội dung của suy nghĩ, không phải là bản chất của cảm xúc. Nó chỉ đơn giản là hiện diện, chứng kiến mọi thứ đang xảy ra.

Khi cái tôi sụp đổ, tôi không còn sức để duy trì lớp mặt nạ. Tôi ngừng cố gắng trở thành người giỏi, người ổn, hay người được yêu thương. Trong sự kiệt sức ấy, tôi bắt đầu đặt câu hỏi: Cái tôi này là gì? Trong tĩnh lặng, tôi chạm đến sự nhận biết thuần khiết: cái biết bất biến, nền tảng của mọi trải nghiệm, không sinh không diệt. 

Từ khi bạn sinh ra đến hiện tại, bạn đã thay đổi rất nhiều. Cơ thể bạn không còn là cơ thể của một đứa trẻ. Tính cách của bạn có thể đã thay đổi qua thời gian từ nhút nhát thành tự tin, từ bốc đồng thành điềm tĩnh. Suy nghĩ của bạn cũng thay đổi từng ngày, từng giờ. Nhưng có một thứ không bao giờ thay đổi đó chính là: sự nhận biết. Cái biết rằng bạn đang tồn tại, rằng bạn đang trải nghiệm, luôn ở đó, bất kể bạn đang nghĩ gì, cảm thấy gì, ký ức lúc nhỏ đã quên hay còn nhớ hoặc trở thành ai.

Hãy hỏi “Ai đang biết?” Câu hỏi này mở ra một không gian tĩnh lặng. Tôi bắt đầu nhận ra rằng có một sự hiện diện bất biến, một cái biết thuần khiết, chứng kiến mọi suy nghĩ, cảm xúc, và trải nghiệm. Cái biết này không có tên, không có hình dáng, không gắn với bất kỳ vai diễn nào. Nó là nền tảng của mọi trải nghiệm, từ lúc tôi sinh ra đến hiện tại. Không phải là một câu hỏi để tìm kiếm câu trả lời từ tâm trí. Nó giống như một ngọn gió nhẹ, thổi tan những đám mây của khái niệm và danh tính. Khi tôi hỏi và không vội vàng trả lời, tôi nhận ra rằng không có cái tôi cố định nào ở đó cả. Chỉ có một sự nhận biết thuần khiết, không người sở hữu, không lệ thuộc vào bất kỳ điều kiện nào. Trong khoảnh khắc đó, tôi vỡ òa. Tôi không còn đi tìm nữa. Không còn ai để tìm. Không còn gì để thành. Tôi nhận ra rằng sự thật về tôi không thể diễn tả bằng tâm trí, chỉ có thể trực nhận trong sự tĩnh lặng. Cái biết này không phải là một thứ để đạt được, mà là cái đã luôn hiện hữu, bị che phủ bởi những lớp vỏ của suy nghĩ và cảm xúc…

Nhận ra rằng sự nhận biết là nền tảng của mọi trải nghiệm là một sự giải thoát sâu sắc. Cái tôi mà tôi từng bám víu với những vai diễn, những nỗi sợ, những nỗ lực chưa từng thực sự tồn tại, chỉ là cái tôi ảo tưởng. Nó chỉ là những câu chuyện tạm thời do tâm trí tạo ra. Khi tôi buông bỏ những câu chuyện ấy, tôi nghỉ ngơi trong sự nhận biết thuần khiết, cái biết không tên, không hình, luôn hiện diện. Tôi không còn cần tìm kiếm hay trở thành ai đó. Tôi chỉ đơn giản là hoà tan vào sự tĩnh lặng, bao la, an lạc và tự do.

Bản ngã hay cái tôi bạn từng bám víu qua vai diễn, nỗi sợ, nỗ lực, quan điểm chỉ là ảo tưởng tạm thời, nguồn gốc khổ đau do chấp thủ. Hành trình của tôi, từ nghi hoặc đến nhận ra sự nhận biết thuần khiết, là minh chứng cho sức mạnh của tỉnh thức. Như Phật dạy không có “cái tôi” vĩnh cửu, chỉ có năm uẩn vô thường, và nhận biết chúng dẫn đến giải thoát.

Cái tôi chỉ là ảo tưởng, bản chất của bạn là cái biết bất biến, nền tảng của mọi trải nghiệm, không bị chạm đến bởi niềm vui hay khổ đau. Sống trong nhận biết, bạn vượt qua bản ngã dẫn đến tự do nội tâm, sống với từ bi và an nhiên.