Chương 04: Nhận Biết Suy Nghĩ

Hầu hết chúng ta, thay vì đứng ngoài quan sát suy nghĩ, lại chạy theo từng con khỉ, tin chắc rằng chúng chính là mình. Nhưng liệu suy nghĩ những dòng thoại nội tâm liên miên có thực sự là bạn?

Hãy thử dừng lại một khoảnh khắc và lắng nghe tâm trí mình. Từ sáng sớm khi vừa mở mắt, những ý nghĩ đã bắt đầu: “Hôm nay mình phải làm gì? Chắc lại trễ họp mất thôi.” Đến trưa, chúng chuyển sang: “Người đồng nghiệp kia có ý gì khi nói thế? Họ đang đánh giá mình sao?” Đến tối, chúng lại lượn lờ: “Ngày mai có lẽ sẽ mưa, hay là hủy hẹn đi? Nếu mình thất bại trong dự án này thì sao?” Suy nghĩ như một dòng thác, không bao giờ ngừng nghỉ. Nhưng điều nghịch lý là: dù chúng luôn chiếm lĩnh tâm trí của bạn, nhưng sự thật bạn không phải là những suy nghĩ đó.

Hãy thử nhớ lại những suy nghĩ của bạn trong quá khứ. Khi bạn mười tuổi, bạn nghĩ gì? Có lẽ là những ước mơ ngây ngô về một món đồ chơi hay một chuyến đi chơi. Đến mười lăm tuổi, suy nghĩ của bạn có thể xoay quanh bạn bè, tình cảm đầu đời, hay áp lực học hành. Bước sang tuổi hai mươi, ba mươi, chúng lại đổi khác, lo lắng về sự nghiệp, gia đình, tương lai. Nếu suy nghĩ là bạn, thì khi chúng thay đổi, bạn cũng phải thay đổi theo. Nhưng thực tế, bạn vẫn nhận biết “tôi” đã trải qua tất cả những năm tháng ấy. Điều gì đã xuyên suốt bất biến từ quá khứ đến hiện tại? Không phải suy nghĩ vì chúng luôn thay đổi, mà là cái đang nhận biết sự thay đổi ấy.

Từ góc độ khoa học, suy nghĩ là kết quả của hoạt động điện hóa trong não bộ, được kích hoạt bởi các kích thích bên ngoài (như một cuộc trò chuyện) hoặc bên trong (như ký ức, cảm xúc). Các nhà khoa học ước tính một người có thể sản sinh hàng chục ngàn suy nghĩ mỗi ngày, nhưng phần lớn là lặp lại, không mới mẻ. Chúng giống như những con khỉ nhảy nhót trong tâm trí, tạo ra ảo giác rằng chúng là trung tâm của bản ngã. Nhưng nếu bạn dừng lại và quan sát, bạn sẽ thấy: suy nghĩ đến rồi đi, còn bạn cái nhận biết vẫn ở đó, bất động và bất biến.

Một người bạn, tên Hòa, từng chia sẻ với tôi về những đêm mất ngủ triền miên. Anh nói: “Mỗi lần nằm xuống, đầu óc mình cứ quay cuồng. Mình nghĩ về công việc, về những sai lầm cũ, về những gì có thể xảy ra. Càng muốn ngủ, suy nghĩ càng lấn át. Mình cảm giác như bị chúng điều khiển, bất lực hoàn toàn.” Tôi hỏi Hòa: “Khi suy nghĩ đến, cậu có nhận ra chúng đang xuất hiện không?” Anh gật đầu: “Có, mình biết mình đang nghĩ lung tung.” Tôi mỉm cười: “Vậy thì cậu không bị suy nghĩ nuốt chửng. Vì có một phần trong cậu đang nhận biết chúng. Phần đó mới là cậu thật sự.”

Câu nói ấy như mở ra một cánh cửa. Hòa bắt đầu thực hành quan sát suy nghĩ thay vì chạy theo chúng. Mỗi khi tâm trí bắt đầu nhảy nhót, anh dừng lại, hít thở, và tự hỏi: “Ai đang biết những suy nghĩ này?” Dần dần, anh nhận ra rằng suy nghĩ chỉ là những con khỉ thoáng qua, còn anh cái nhận biết là khu rừng tĩnh lặng chứa đựng chúng.

Trong ba lớp đồng hóa, thân thể, cảm xúc, thì suy nghĩ là cái bẫy tinh vi nhất. Thân thể có lúc yếu đi, cảm xúc có khi tan biến, nhưng suy nghĩ thì liên tục, như cái bóng bám theo bạn mọi lúc mọi nơi. Nguy hiểm hơn, suy nghĩ thường đóng vai trò người kể chuyện. Chúng tự xưng là “tôi” trong tâm trí bạn: “Tôi không đủ giỏi,” “Tôi phải thành công,” “Tôi ghét sự thất bại,” “Tôi sẽ hạnh phúc nếu đạt được điều này.” Và bạn tin vào chúng, như thể chúng là sự thật tuyệt đối.

Sự đồng hóa với suy nghĩ khiến bạn sống trong những câu chuyện hư cấu. Thực tại chỉ tồn tại trong giây phút hiện tại ngay đây, ngay bây giờ. Nhưng suy nghĩ hiếm khi để bạn ở lại thực tại. Chúng kéo bạn về quá khứ với những tiếc nuối (“Giá như mình không làm thế…”), hoặc đẩy bạn đến tương lai với những lo lắng (“Nếu thất bại thì sao?”). Cả quá khứ và tương lai đều chỉ tồn tại trong tâm trí, không phải trong thực tế. Khi đồng hóa với suy nghĩ, bạn không sống trong đời thực mà sống trong một bộ phim do tâm trí tự dựng.

Hãy nghĩ về một ngày bận rộn. Bạn đang làm việc, nhưng tâm trí lại nghĩ về một cuộc tranh cãi hôm qua. Bạn ăn trưa, nhưng lo lắng về một cuộc họp sắp tới. Bạn đi dạo, nhưng đầu óc lại bận bịu với những kế hoạch tương lai. Trong tất cả những khoảnh khắc ấy, bạn không thực sự hiện diện. Suy nghĩ đã cướp bạn khỏi hiện tại, và bạn trở thành nô lệ của chúng.

Để tháo gỡ sự đồng hóa với suy nghĩ, hãy thử một bài tập đơn giản sau. Bài tập này giúp bạn trở thành người chứng kiến, thay vì chạy theo bầy khỉ trong tâm trí:

Bước 1 Dừng lại mọi hoạt động:
Ngồi yên nhắm mắt, hít thở sâu vài lần để thư giãn, đưa sự nhận biết từ đỉnh đầu xuống khắp cơ thể.
- Lưu ý: Nếu bạn đã thực hành lâu thì không cần nhắm mắt, có thể nhìn một đối tượng như chiếc lá, bông hoa hoặc là không gian xung quanh.

Bước 2 Nhận diện hiện hữu:
Ghi nhận những suy nghĩ đang xuất hiện như bầy khỉ nhảy nhót trong rừng.
- Ví dụ:
Đây là suy nghĩ "thất bại" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "tiếc nuối" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "trách móc" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "không đủ tốt" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "cần hoàn thành báo cáo" đang xuất hiện.
- Lưu ý: không được gọi: tôi thất bại, tôi tiếc nuối, tôi suy nghĩ. Hãy thay thành: thất bại của tôi, tiếc nuối của tôi, suy nghĩ này là của tôi.

- Bước 3 Quan sát không phán xét:
Không cuốn theo, không phân tích, không đánh giá đúng - sai, tốt - xấu, chỉ chứng kiến sự đến - đi của suy nghĩ.
- Lưu ý: Chỉ quan sát suy nghĩ nhìn chúng như bây khỉ nhảy nhót không can thiệp.

- Bước 4 Tự vấn, ai đang biết ?
Hãy hỏi ai đang nhận biết suy nghĩ này? tập trung ở thực tại lặng im cảm nhận không gian tĩnh lặng đằng sau.
- Lưu ý: Bạn sẽ thấy suy nghĩ là cái được nhận biết, bạn là cái đang nhận biết.

- Bước 5 Tháo gỡ đồng hóa:
Nhắc nhở suy nghĩ này là sản phẩm của tâm trí, chưa thực sự là mình, hãy buông xả như làn khói bay qua rồi tan.
- Hãy nhớ: Cái gì mình nhận biết được, thì không phải là mình. Nếu rõ biết chưa phải là mình thì đừng để tâm nữa.

- Bước 6 Lặp lại bước 1:
Bạn có thể thực hành liên tục, đến khi bạn nhận ra mình là "Cái đang biết" suy nghĩ là "Cái được biết".

- Lưu ý: Lặp lại đến khi nào bạn đưa sự nhận biết suy nghĩ vào cuộc sống như hơi thở mà không cần cố gắng.

Ban đầu, bạn có thể bị cuốn theo dòng suy nghĩ, vì thói quen đồng hóa rất mạnh. Nhưng mỗi lần nhận ra mình bị cuốn đi, hãy nhẹ nhàng quay lại vai trò người chứng kiến. Chính khoảnh khắc quay lại ấy là tỉnh thức. Dần dần, bạn sẽ nhận ra những khoảng im lặng quý giá giữa các suy nghĩ đó là không gian của Sự Nhận Biết thuần khiết.

Một số người lầm tưởng rằng nhận biết cũng là một loại suy nghĩ. Nhưng thực ra, chúng hoàn toàn khác nhau. Suy nghĩ là nội dung của tâm trí những câu thoại, hình ảnh, ý niệm và ký ức hiện về. Nhận biết là không gian chứa đựng tất cả những nội dung đó. Suy nghĩ giống như con khỉ, còn nhận biết là khu rừng yên tĩnh bao trùm tất cả.

Hãy thử một ví dụ: Khi bạn nghe tiếng chim hót ngoài cửa sổ, có một khoảnh khắc bạn chỉ nhận biết âm thanh thuần khiết, không lời. Nhưng ngay sau đó, tâm trí có thể nhảy vào: “Ồ, chim sẻ, chắc đang kiếm ăn…” Đó là suy nghĩ. Nhận biết là khoảnh khắc trước khi suy nghĩ xuất hiện, khi bạn chỉ đơn thuần hiện diện với âm thanh. Và sau khi suy nghĩ biến mất bạn nhận biết có suy nghĩ đó xuất hiện.

Nhận biết là sự im lặng, trong sáng, không bị giới hạn bởi ngôn từ hay khái niệm. Nó có mặt trước mọi suy nghĩ, và vẫn còn đó khi suy nghĩ tan biến. Trong giấc ngủ sâu không mộng mị, khi suy nghĩ hoàn toàn dừng lại, nhận biết vẫn tồn tại vì khi tỉnh dậy, bạn biết mình đã ngủ rất ngon. Trong giấc ngủ mà có những giấc mơ xuất hiện bạn vẫn nhận biết là bạn đang mơ, suy nghĩ là những giấc mơ đó. Sáng thức dậy có thể ký ức bạn mờ nhạt về giấc mơ đó, nhưng bạn vẫn nhận biết là có giấc mơ đó.

Khi quan sát sâu, bạn sẽ phát hiện rằng cái gọi là “tôi” hay bản ngã thật ra chỉ là một tập hợp suy nghĩ. Những ý niệm như “Tôi là người tốt,” “Tôi phải thành công,” “Tôi ghét sự phản bội,” “Tôi thích sự tự do” tất cả tạo nên một câu chuyện về “tôi”. Nhưng nếu bạn đứng ngoài và nhìn thẳng vào những ý niệm ấy, bạn sẽ thấy chúng chỉ là những con khỉ nhảy nhót, không có thực chất. Bản ngã giống như một nhân vật hư cấu trong một cuốn tiểu thuyết do tâm trí viết nên.

Một người trung bình có khoảng 60.000 suy nghĩ mỗi ngày, và phần lớn là lặp lại những lo lắng cũ, những kế hoạch quen thuộc, những ký ức không mới. Nếu đồng hóa với chúng, bạn bị kẹt trong một vòng xoáy vô tận, như chạy theo bầy khỉ không bao giờ dừng. Nhưng khi trở thành người chứng kiến, bạn thấy rằng bầy khỉ chỉ nhảy nhót trong khu rừng của nhận biết. Chúng không có quyền lực trừ khi bạn trao nó cho chúng.

Khi bạn kiên trì quan sát, những khoảng im lặng giữa các suy nghĩ sẽ xuất hiện. Đó là những khoảnh khắc không có ý nghĩ nào, chỉ có sự hiện diện thuần khiết. Những khoảnh khắc ấy là cánh cửa dẫn bạn đến Sự Nhận Biết nền tảng vĩnh hằng của bạn.

Khi nhận ra suy nghĩ chỉ là bầy khỉ nhảy nhót, bạn không còn bị chúng thao túng. Bạn có thể sử dụng suy nghĩ khi cần để tính toán, lập kế hoạch, sáng tạo phát triển công việc nhưng bạn không còn đồng hóa với chúng. Bạn là người chủ, không phải nô lệ của tâm trí.

Đây là bước giải phóng thứ ba trên con đường nhận ra bản chất thật của bạn. Thoát khỏi sự đồng hóa với suy nghĩ, bạn tiến gần hơn đến Sự Nhận Biết thuần khiết khu rừng tĩnh lặng chứa đựng mọi con khỉ của tâm trí.