Chương 04: Nhận Biết Suy Nghĩ

Nhưng suy nghĩ chỉ là hiện tượng tạm thời, không phải bản chất thật của bạn. Trong pháp thiền “Tất Cả Chỉ Là Nhận Biết”, chương này khám phá suy nghĩ như tầng tinh vi nhất của bản ngã, tại sao chúng lôi cuốn, và cách nhận biết để tháo gỡ đồng hóa, sống từ cái biết thuần khiết bất biến.

Suy nghĩ là dòng thoại nội tâm bất tận, từ lo âu buổi sáng (“Hôm nay phải làm gì?”) đến tiếc nuối buổi tối (“Giá như tôi làm khác…”). Trong chương Tháo Gỡ Đồng Hoá, ta đã thấy cách con người đồng hóa với suy nghĩ và tưởng rằng chúng định nghĩa mình. Thực ra, suy nghĩ chỉ là những làn sóng thoáng qua: từ tuổi thơ đến trưởng thành, từ niềm vui đến nỗi sợ, chúng liên tục đổi thay, trong khi cái biết về chúng vẫn bất biến. Bạn không phải là suy nghĩ, mà là cái đang nhận biết có những suy nghĩ xuất hiện.

Trong Phật giáo, suy nghĩ thuộc về “tưởng” (saññā) và “hành” (saṅkhāra) trong ngũ uẩn. Chúng vô thường (anicca), vô ngã (anatta), và bám víu vào chúng là nguồn gốc gây khổ đau. Trong khoa học hiện đại, một người có khoảng 60.000 suy nghĩ mỗi ngày, đa phần lặp đi lặp lại. Đây là kết quả của các xung điện hóa trong não bộ. Thực hành chánh niệm cho phép bạn quan sát mà không đồng hóa, từ đó giảm căng thẳng và phục hồi sự tĩnh lặng tự nhiên.

Suy nghĩ là chiếc bẫy tinh vi nhất của bản ngã. Nếu thân thể chỉ hiện hữu khi ta nhìn thấy và cảm nhận, nếu cảm xúc chỉ bùng lên rồi lắng xuống, thì suy nghĩ lại giống như một dòng suối ngầm, chảy không ngừng ngày và đêm. Chính sự dai dẳng ấy khiến ta dễ lầm tưởng rằng mình là những ý nghĩ đang diễn ra. Chúng kể cho ta câu chuyện về một cái “tôi” tưởng như thật: “Tôi là người thất bại”, “Tôi phải thành công”, “Tôi không được phép sai lầm”. Nhưng tất cả chỉ là câu chữ trong tâm trí, không phải sự thật về bản thể.

Khổ đau phát sinh khi ta bị cuốn vào những chiếc bẫy của suy nghĩ:
    •    Đồng hóa: Khi ý nghĩ “Tôi lo lắng” khởi lên, ta tin mình chính là sự lo lắng đó, thay vì thấy rằng chỉ có một suy nghĩ đang hiện diện.
    •    Phân chia: Tâm trí luôn gắn nhãn “đúng/sai”, “tốt/xấu”, khiến ta xa rời sự bao dung và mất đi sự tự do nội tâm.
    •    Bị trói buộc bởi thời gian: Suy nghĩ thường kéo ta về quá khứ với nỗi tiếc nuối, hoặc ném ta vào tương lai với sự bất an, trong khi hiện tại cánh cửa duy nhất của sự sống lại bị bỏ quên.
    •    Ảo tưởng bản ngã: Tâm trí xây dựng những câu chuyện về “tôi”, như thể có một nhân vật cố định cần được bảo vệ, trong khi cái “tôi” ấy chỉ là một tập hợp ý niệm thoáng qua.

Chỉ khi nào bạn lùi lại và nhìn thấy cái biết đang nhận ra suy nghĩ, bạn mới thoát khỏi sức cuốn của chúng. Suy nghĩ có thể tiếp tục đến và đi, nhưng bạn không còn là nạn nhân của chúng nữa.

Hãy thử nhớ lại những suy nghĩ của bạn trong quá khứ. Khi bạn mười tuổi, bạn nghĩ gì? Có lẽ là những ước mơ ngây ngô về một món đồ chơi hay một chuyến đi chơi. Đến mười lăm tuổi, suy nghĩ của bạn có thể xoay quanh bạn bè, tình cảm đầu đời, hay áp lực học hành. Bước sang tuổi hai mươi, ba mươi, chúng lại đổi khác, lo lắng về sự nghiệp, gia đình, tương lai. Nếu suy nghĩ là bạn, thì khi chúng thay đổi, bạn cũng phải thay đổi theo. Nhưng thực tế, bạn vẫn nhận biết “tôi” đã trải qua tất cả những năm tháng ấy. Điều gì đã xuyên suốt bất biến từ quá khứ đến hiện tại? Không phải suy nghĩ vì chúng luôn thay đổi, mà là cái đang nhận biết sự thay đổi ấy.

Trong ba lớp đồng hóa, thân thể, cảm xúc, thì suy nghĩ là cái bẫy tinh vi nhất. Thân thể có lúc yếu đi, cảm xúc có khi tan biến, nhưng suy nghĩ thì liên tục, như cái bóng bám theo bạn mọi lúc mọi nơi. Nguy hiểm hơn, suy nghĩ thường đóng vai trò người kể chuyện. Chúng tự xưng là “tôi” trong tâm trí bạn: “Tôi không đủ giỏi,” “Tôi không thích điều này,” “Tôi ghét sự thất bại,” “Tôi sẽ hạnh phúc nếu đạt được điều này.” Và bạn tin vào chúng, như thể chúng là sự thật tuyệt đối.

Sự đồng hóa với suy nghĩ khiến bạn sống trong những câu chuyện hư cấu. Cuộc sống chỉ tồn tại trong giây phút hiện tại ngay đây, ngay bây giờ. Nhưng suy nghĩ hiếm khi để bạn ở lại thực tại. Chúng kéo bạn về quá khứ với những tiếc nuối (“Giá như mình không làm thế…”), hoặc đẩy bạn đến tương lai với những lo lắng (“Nếu thất bại thì sao?”). Cả quá khứ và tương lai đều chỉ tồn tại trong tâm trí, không phải trong thực tế. Khi đồng hóa với suy nghĩ, bạn không sống trong đời thực mà sống trong một bộ phim do tâm trí tự dựng.

Hãy nghĩ về một ngày bận rộn. Bạn đang làm việc, nhưng tâm trí lại nghĩ về một cuộc tranh cãi hôm qua. Bạn ăn trưa, nhưng lo lắng về một cuộc họp sắp tới. Bạn đi dạo, nhưng đầu óc lại bận bịu với những kế hoạch tương lai. Bạn đang tu tập nhưng tâm trí muốn đạt điều gì đó khi chết hoặc kiếp sau. Trong tất cả những khoảnh khắc ấy, bạn không thực sự hiện diện. Suy nghĩ đã cướp bạn khỏi hiện tại, và bạn trở thành nô lệ của chúng. Tỉnh thức hay giải thoát khỏi suy nghĩ chỉ có thể xẩy ra là ngay đây ngay bây giờ sống trọn vẹn trong nhận biết với phút giây hiện tại, như đang là.

Để tháo gỡ sự đồng hóa với suy nghĩ, hãy thử một bài tập đơn giản sau. Bài tập này giúp bạn trở thành người chứng kiến, thay vì chạy theo bầy khỉ suy nghĩ trong tâm trí:

Bước 1 Dừng lại mọi hoạt động:
Ngồi yên nhắm mắt, hít thở sâu vài lần để thư giãn, đưa sự nhận biết từ đỉnh đầu xuống khắp cơ thể.
- Lưu ý: Nếu bạn đã thực hành lâu thì không cần nhắm mắt, có thể nhìn một đối tượng như chiếc lá, bông hoa hoặc là không gian xung quanh.

Bước 2 Nhận diện hiện hữu:
Ghi nhận những suy nghĩ đang xuất hiện như bầy khỉ nhảy nhót trong rừng.
- Ví dụ:
Đây là suy nghĩ "thất bại" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "tiếc nuối" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "trách móc" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "không đủ tốt" đang xuất hiện.
Đây là suy nghĩ "cần hoàn thành báo cáo" đang xuất hiện.
- Lưu ý: không được gọi: tôi thất bại, tôi tiếc nuối, tôi suy nghĩ. Hãy thay thành: thất bại của tôi, tiếc nuối của tôi, suy nghĩ này là của tôi.

- Bước 3 Quan sát không phán xét:
Không cuốn theo, không phân tích, không đánh giá đúng - sai, tốt - xấu, chỉ chứng kiến sự đến - đi của suy nghĩ.
- Lưu ý: Chỉ quan sát suy nghĩ nhìn chúng như bây khỉ nhảy nhót không can thiệp.

- Bước 4 Tự vấn, ai đang biết ?
Hãy hỏi ai đang nhận biết suy nghĩ này? tập trung ở thực tại lặng im cảm nhận không gian tĩnh lặng đằng sau.
- Lưu ý: Bạn sẽ thấy suy nghĩ là cái được nhận biết, bạn là cái đang nhận biết.

- Bước 5 Tháo gỡ đồng hóa:
Nhắc nhở suy nghĩ này là sản phẩm của tâm trí, chưa thực sự là mình, hãy buông xả như làn khói bay qua rồi tan.
- Hãy nhớ: Cái gì mình nhận biết được, thì không phải là mình. Nếu rõ biết chưa phải là mình thì đừng đồng hoá với nó, chỉ quan sát.

- Bước 6 Lặp lại bước 1:
Bạn có thể thực hành liên tục, đến khi bạn nhận ra mình là "Cái đang biết", suy nghĩ là "Cái được biết".

- Lưu ý: thực hành đến khi nào bạn đưa sự nhận biết suy nghĩ vào cuộc sống như hơi thở mà không cần cố gắng.

Ban đầu, bạn có thể bị cuốn theo dòng suy nghĩ, vì thói quen đồng hóa rất mạnh. Nhưng mỗi lần nhận ra mình bị cuốn đi, hãy nhẹ nhàng quay lại vai trò người chứng kiến. Chính khoảnh khắc quay lại ấy là tỉnh thức. Dần dần, bạn sẽ nhận ra những khoảng im lặng quý giá giữa các suy nghĩ đó là không gian của Sự Nhận Biết thuần khiết.

Một số người lầm tưởng rằng nhận biết cũng là một loại suy nghĩ. Nhưng thực ra, chúng hoàn toàn khác nhau. Suy nghĩ là nội dung của tâm trí những câu thoại, hình ảnh, ý niệm và ký ức hiện về. Nhận biết là không gian chứa đựng tất cả những nội dung đó. Suy nghĩ giống như con khỉ, còn nhận biết là khu rừng yên tĩnh bao trùm tất cả.

Hãy thử lắng nghe: Khi một tiếng chim vang lên ngoài cửa sổ, trong khoảnh khắc đầu tiên bạn chỉ hiện diện cùng âm thanh tinh khôi ấy, không lời, không ý niệm. Đó chính là Nhận Biết thuần khiết. Nhưng gần như ngay lập tức, tâm trí chen vào: “Ồ, chim sẻ, chắc đang tìm thức ăn…” Đó đã là suy nghĩ. Nhận biết luôn có trước suy nghĩ, và vẫn còn đó ngay cả khi suy nghĩ lặng đi.

Trong giấc ngủ sâu không mộng mị, khi mọi ý niệm hoàn toàn vắng mặt, nhận biết vẫn hiện diện vì khi tỉnh dậy, bạn có thể nói: “Đêm qua mình ngủ thật ngon.” Trong giấc mơ, suy nghĩ biểu hiện thành những cảnh tượng và câu chuyện mộng mị. Dù sáng ra ký ức có thể mờ nhạt, bạn vẫn biết rằng mình đã mơ. Như vậy, nhận biết không bao giờ biến mất. Nó là nền tảng bất biến, trong sáng, lặng lẽ soi chiếu tất cả, từ tiếng chim, suy nghĩ, cảm xúc, cho đến giấc mơ và cả sự im lặng tuyệt đối.


Khi quan sát thật sâu, bạn sẽ thấy cái gọi là “tôi” hay bản ngã thực chất chỉ là một mớ ý niệm được tâm trí dệt nên. Những câu chuyện như “Tôi là người tốt”, “Tôi phải thành công”, “Tôi không thể tha thứ”, “Tôi khao khát tự do” – tất cả chỉ là những dòng chữ vụn vặt trong cuốn tiểu thuyết mà tâm trí tự viết về một nhân vật hư cấu mang tên “tôi”. Nếu bạn dừng lại và nhìn thẳng vào những ý nghĩ ấy, chúng bỗng hiện ra như những con khỉ nhảy nhót, ồn ào nhưng không có thực chất. Chúng không định nghĩa bạn, chỉ là những đám mây lướt qua bầu trời nhận biết.

Khi sự quan sát trở nên kiên định, bạn sẽ nhận ra những khoảng lặng giữa các suy nghĩ, những khoảnh khắc không còn ý niệm, chỉ còn sự hiện diện tinh khôi. Chính trong khoảng trống ấy, cánh cửa mở ra để bạn bước vào nền tảng Nhận Biết bất biến. Lúc này, suy nghĩ vẫn tồn tại và bạn vẫn có thể dùng chúng để tính toán, học hỏi, sáng tạo, hay tổ chức công việc. Nhưng thay vì bị thao túng, bạn trở thành người chủ của chúng. Bạn không còn bị dẫn dắt bởi bầy khỉ của tâm trí, mà đứng vững trong khu rừng tĩnh lặng, nơi Nhận Biết thuần khiết luôn hiện hữu.

Qua nhận biết, bạn tháo gỡ đồng hóa với suy nghĩ, sống từ sự tĩnh lặng của hiện tại. Mỗi khoảnh khắc nhận biết là một bước tiến đến tự do, nơi bạn sử dụng suy nghĩ mà không bị chúng kiểm soát, đưa bạn tiến gần hơn đến tỉnh thức tuyệt đối, nơi bản ngã tan biến, và bạn sống trọn vẹn, vô hành, trong cái biết bất biến.