Chương 05: Nhận Biết Ký Ức

Bạn có bao giờ nhận ra điều này? Một mùi hương thoảng qua, một bài hát cũ, hay một cơn mưa bất chợt có thể kéo bạn về quá khứ, khiến bạn cười, khóc, hay thậm chí đau khổ như thể mọi chuyện vừa xảy ra hôm qua. Nhưng liệu ký ức những câu chuyện cũ ấy có thực sự là bạn ở hiện tại này?

Hãy tưởng tượng một buổi chiều mưa. Bạn ngồi bên cửa sổ, nhìn những giọt nước lăn dài trên kính, và đột nhiên một cảm giác buồn bã trào dâng. Khi nhìn sâu vào, bạn nhận ra: cơn mưa này gợi nhớ đến một ngày mưa cách đây nhiều năm, khi bạn chia tay người yêu cũ. Thực tế, giọt mưa hôm nay hoàn toàn khác với giọt mưa năm ấy, nhưng ký ức đã đánh lừa bạn. Bạn không còn thấy mưa của hiện tại, mà chỉ thấy một đoạn phim cũ được tâm trí chiếu lại, kèm theo những cảm xúc quen thuộc: nỗi đau, sự tiếc nuối, hay niềm nhớ nhung.

Ký ức có sức mạnh kỳ diệu nhưng cũng đầy cạm bẫy. Chúng có thể khiến bạn mỉm cười khi nhớ về một buổi sinh nhật tuổi thơ, hay làm bạn mất ngủ khi nhớ lại một lần thất bại. Chúng kéo bạn về những hạnh phúc đã qua, khiến bạn tiếc nuối vì “ngày xưa không còn”. Chúng đào xới những vết thương cũ, làm bạn vẫn cảm thấy đau dù sự kiện ấy đã chấm dứt từ lâu. Nhưng nếu dừng lại và quan sát, bạn sẽ thấy: ký ức chỉ là những hình ảnh, âm thanh, và câu chuyện được lưu trữ trong tâm trí. Chúng giống như một cuốn nhật ký bằng hình ảnh, được não bộ lật giở liên tục.

Từ góc độ khoa học, ký ức là kết quả của hoạt động thần kinh trong não bộ. Não lưu trữ thông tin dưới dạng các kết nối neuron, được kích hoạt bởi các kích thích như mùi hương, âm thanh, hay cảm xúc. Khi một ký ức trỗi dậy, não bộ tái hiện lại những hình ảnh, âm thanh, và cảm giác từ quá khứ, tạo cảm giác như bạn đang sống lại khoảnh khắc ấy. Nhưng ký ức không phải là sự thật tuyệt đối chúng thường bị bóp méo, thêm thắt, hay thậm chí được tưởng tượng lại theo thời gian. Điều quan trọng hơn là: bạn có thể nhận biết được ký ức. Bạn thấy chúng hiện lên, cảm nhận cảm xúc đi kèm, và chứng kiến chúng tan biến. Nếu bạn nhận biết được chúng, thì chúng không thể là bạn. Bạn phải là cái đang nhận biết người xem phim, không phải nhân vật trong phim.


Cái tôi bản ngã rất thích bám vào ký ức để xây dựng một câu chuyện về “tôi”. Bạn thường nghe chính mình hoặc người khác nói: “Tôi là người từng chịu nhiều tổn thương,” “Tôi là kẻ thất bại trong kinh doanh,” “Tôi là đứa trẻ mồ côi,” hay “Tôi từng đạt giải thưởng danh giá” Và lúc trẻ “tôi là người kiếm rất nhiều tiền”. Những định nghĩa này đều dựa trên ký ức những câu chuyện cũ được tâm trí kể đi kể lại, đôi khi còn thêu dệt thêm. Nhưng ký ức chỉ là dữ liệu từ quá khứ, không phản ánh sự thật của giây phút hiện tại. Khi bạn đồng hóa với chúng, bạn biến mình thành một nhân vật trong một cuốn tiểu thuyết, thay vì thực sự sống đang diễn ra ngay bây giờ.

Hãy hình dung bạn đang xem một bộ phim về chính mình. Trong phim, bạn thấy đứa trẻ là bạn bị mắng, hay một thiếu niên là bạn đang cười đùa với bạn bè. Bạn có thể khóc khi thấy cảnh buồn, cười khi thấy cảnh vui. Nhưng bạn có còn thực sự là đứa trẻ hay thiếu niên trong màn ảnh ấy không? Không. Bạn đang ngồi đây, trong khoảnh khắc này, chỉ là người xem phim. Bộ phim ấy ký ức chỉ là những thước phim cũ, không phải bạn thật sự. Không ai có thể mặt một chiếc áo mãi mà không cởi ra, cũng không ai có thể mãi sống trong những quá khứ đã trôi qua.

Để tháo gỡ sự đồng hóa với ký ức, hãy thử một bài tập đơn giản sau. Bài tập này giúp bạn trở thành người xem phim, thay vì là nhân vật trong phim:

Bước 1 Dừng lại mọi hoạt động:
Ngồi yên nhắm mắt, hít thở sâu vài lần để thư giãn, đưa sự nhận biết từ đỉnh đầu xuống khắp cơ thể.
- Lưu ý: Nếu bạn đã thực hành lâu thì không cần nhắm mắt, có thể nhìn một đối tượng như chiếc lá, bông hoa hoặc là không gian xung quanh.

Bước 2 Nhận diện ký ức xuất hiện:
Ghi nhận những ký ức đang xuất hiện như thước phim đến rồi đi.
- Ví dụ:
Đây là ký ức "lúc nhỏ" đang xuất hiện.
Đây là ký ức "niềm vui" đang xuất hiện.
Đây là ký ức "thất bại" đang xuất hiện.
Đây là ký ức "đau khổ" đang xuất hiện.
Đây là kỷ niệm "tỏ tình" đang xuất hiện.
- Lưu ý: không được gọi là: tôi thất bại, tôi đau khổ, tôi suy nghĩ. Hãy thay thành: thất bại của tôi, đau khổ của tôi, suy nghĩ này là của tôi hoặc ký ức này của tôi đang xuất hiện.

- Bước 3 Quan sát không phán xét:
Không cuốn theo, không phân tích, không đánh giá đúng - sai, tốt - xấu, chỉ chứng kiến sự đến - đi của ký ức. Bạn sẽ thấy ký ức là một thước phim, còn bạn là người xem phim.
- Lưu ý: Chỉ quan sát ký ức nhìn chúng như những thước phim đến rồi đi không can thiệp.

- Bước 4 Tự vấn, ai đang thấy:
Hãy hỏi ai đang nhận biết ký ức này? tập trung ở thực tại lặng im cảm nhận không gian tĩnh lặng đằng sau.
- Lưu ý: Bạn sẽ thấy ký ức là cái được nhận biết, bạn là cái đang nhận biết.

- Bước 5 Tháo gỡ đồng hóa:
Không cần bám víu hay đẩy nó đi. Chỉ quan sát, như xem một bộ phim dần kết thúc. Ký ức sẽ mất sức mạnh khi không còn ai tin nó là thật.
- Hãy nhớ: Cái gì mình nhận biết được, thì không phải là mình. Nếu rõ biết chưa phải là mình thì đừng để tâm nữa.

- Bước 6 Lặp lại:
Bạn có thể thực hành liên tục, đến khi bạn nhận ra mình là "Cái đang biết" ký ức là "Cái được biết"
- Lưu ý: Lặp lại đến khi nào bạn đưa sự nhận biết ký ức vào cuộc sống như hơi thở mà không cần cố gắng.

Điều kỳ diệu của bài tập này là: khi bạn chiếu ánh sáng của Nhận Biết vào ký ức, nó trở nên giống như một giấc mơ. Nó có thể sống động, nhưng không còn thực. Bạn nhận ra rằng bạn không phải là nhân vật trong câu chuyện cũ, mà là người đang chứng kiến câu chuyện ấy.

Một trong những nguyên nhân lớn nhất khiến con người khổ đau là vì họ vác theo cả quá khứ trên vai. Những vết thương cũ, những lời nói tổn thương, những thất bại tất cả được ôm chặt, lặp đi lặp lại trong tâm trí. Khi đồng hóa với ký ức, bạn không thể sống trong hiện tại mà sống trong một nhà tù tâm trí do chính mình tạo ra.

Hãy nghĩ về một người bạn luôn tiếc nuối “giá như”. “Giá như ngày xưa mình chọn ngành khác,” “Giá như mình không bỏ lỡ cơ hội đó.” Những câu “giá như” này chỉ là ký ức được tâm trí phóng đại, khiến bạn bỏ lỡ vẻ đẹp của hiện tại. Khi bạn nhận ra rằng ký ức không phải là bạn, bạn bắt đầu buông bỏ sức nặng của quá khứ. Bạn vẫn có thể nhớ để trải nghiệm cảm giác cho thú vị, nhưng không còn bị dính mắc hay đau khổ với nó. Bạn vẫn có thể kể lại, nhưng trong sự an nhiên không còn bị cảm xúc chi phối.

Một ví dụ khác: Minh, một doanh nhân trẻ, từng thất bại trong lần khởi nghiệp đầu tiên. Nhiều năm sau, anh vẫn bị ám ảnh bởi ký ức ấy. Mỗi khi chuẩn bị bắt đầu một dự án mới, anh nghe thấy giọng nói trong đầu: “Mày đã thất bại một lần, mày sẽ thất bại tiếp.” Tôi khuyên Minh thử quan sát ký ức ấy thay vì tin nó. Anh bắt đầu thực hành: mỗi khi ký ức về lần thất bại trỗi dậy, anh ghi nhận: “Đây chỉ là một ký ức.” Anh tự hỏi: “Ai đang biết ký ức này?” Dần dần, anh nhận ra rằng ký ức ấy không định nghĩa anh. Anh vẫn là người hiện diện ngay bây giờ, với cơ hội mới và sức mạnh mới. Dự án tiếp theo của Minh thành công vượt mong đợi, vì anh không còn bị giam cầm bởi câu chuyện cũ.

Khi tháo gỡ sự đồng hóa với ký ức, bạn trở nên tự do. Bạn không còn bị quá khứ giam cầm. Bạn có thể nhớ về những ngày tháng cũ, nhưng chúng không còn kiểm soát bạn cũng không định nghĩa về bạn. Hãy tưởng tượng bạn đang đọc một cuốn tiểu thuyết. Nhân vật chính có thể đau khổ, và bạn có thể rơi nước mắt. Nhưng khi gấp sách lại, bạn vẫn là chính bạn với sự nhận biết thuần khiết, không bị tổn thương. Ký ức cũng vậy, khi bạn nhận biết mình là người xem, không phải nhân vật, bạn sẽ không còn bị lôi kéo dày vò bởi những thước phim cũ.

Quan trọng hơn, khi thoát khỏi quá khứ, bạn bắt đầu sống thực sự trong hiện tại. Bạn thấy giọt mưa hôm nay khác với giọt mưa năm xưa. Bạn nghe tiếng chim hót ngoài kia, thay vì tiếng vọng của một kỷ niệm xa xôi. Bạn cảm nhận hơi thở đang vào ra, ngay trong khoảnh khắc này, và nhận ra rằng đó mới là sự sống thật sự, sống trong sự nhận biết, tỉnh thức tự hiển lộ.

Lần tới khi một ký ức mạnh mẽ trỗi dậy dù là niềm vui hay nỗi buồn hãy thử dừng lại. Đặt tay lên ngực, hít một hơi thật sâu, và thầm hỏi: “Cái gì đang nhận biết ký ức này?” Đừng tìm câu trả lời bằng suy nghĩ bởi suy nghĩ cũng không phải là bạn. Hãy để câu hỏi mở ra một khoảng lặng. Trong khoảng lặng ấy, bạn sẽ chạm vào chính mình cái biết không bao giờ bị ký ức nhuộm màu, không bị quá khứ trói buộc.

Bạn cũng có thể thử thực hành này trong đời sống hàng ngày. Khi đang đi dạo và một ký ức bất chợt xuất hiện, hãy mỉm cười và ghi nhận: “Ồ, một thước phim cũ đang được chiếu.” Rồi quay về hiện tại: cảm nhận bước chân trên mặt đất, hơi thở trong lồng ngực, hay làn gió trên da. Mỗi lần làm vậy, bạn củng cố sự hiện diện của mình trong thực tại. Những ký ức dần bị mất đi năng lượng của chính nó tự đến tự đi như mây trôi.

Khi nhận ra ký ức chỉ là những câu chuyện cũ, bạn bắt đầu sống với sự tự do không gì có thể diễn tả được. Bạn có thể nhớ về quá khứ, nhưng không bị nó giam cầm. Bạn có thể cảm nhận cảm xúc đi kèm, nhưng không để chúng chi phối. Bạn trở thành người xem phim, không phải nhân vật trong phim.

Đây là bước giải phóng tiếp theo trên con đường nhận ra bản chất thật của bạn. Thoát khỏi sự đồng hóa với ký ức, bạn tiến gần hơn đến Sự Nhận Biết thuần khiết người xem bất biến, chứng kiến mọi thước phim của tâm trí mà không bị cuốn theo. Vì bạn luôn hiểu rằng tất cả chỉ là nhận biết, cái gì nhận biết được chưa thực sự là bạn.